Κύρια σημεία
- Μικρές θετικές ψυχολογικές παρεμβάσεις μπορούν να ωφελήσουν το άτομο σε περιπτώσεις τραυμάτων όπως αυτά που προκαλεί η πανδημία COVID.
- Μπορούν επίσης να έχουν και εκτενή, κυματοειδή αποτελέσματα στην κοινωνία.
- Ο κατακλυσμός από αρνητικά συναισθήματα δεν μας αφαιρεί τη δυνατότητα να αντιδρούμε, να εξελισσόμαστε και να αλλάζουμε προς το καλύτερο.
Η παγκόσμια πανδημία του COVID-19 έχει αγγίξει τις ζωές όλων μας με κάποιο τρόπο. Ποτέ άλλοτε δεν έχει αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα ένα τόσο επίμονο και σοβαρό πρόβλημα παγκόσμιας υγείας, όπως τόνισε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ). Σημειώνοντας διακυμάνσεις, η πανδημία επηρέασε την καθημερινότητά μας τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και στο πλαίσιο ευρύτερων ομάδων και συστημάτων που αποτελούν βασικές πτυχές της ζωής, με πιο χαρακτηριστικά την οικογένεια, το σχολείο, τον χώρο εργασίας και την κοινότητα.
Μία “καινούρια κανονικότητα” έχει αναδυθεί, και τα απαραίτητα μέτρα για να περιοριστεί η νόσος και να προστατευθούν πληθυσμοί έχουν εντείνει την πίεση σε άτομα και κοινωνικούς θεσμούς. Ύστερα από μελέτες, έχει αναγνωριστεί ευρέως πως η κοινωνική απομόνωση, η οικονομική πίεση, τα lockdown και οι αλλαγές που έχει προκαλέσει η τηλεκπαίδευση ευθύνονται για την αυξημένη παρουσίαση ψυχικών ασθενειών στον γενικό πληθυσμό, με αποτέλεσμα την πιο έντονη και συχνή εμφάνιση άγχους, κατάθλιψης, δυσφορίας, διαταραχών ύπνου και διαταραχής μετατραυματικού στρες (PTSD).
Βέβαια, οι αλλαγές στη δημόσια υγεία που έχουν εδραιώσει οργανισμοί, κοινότητες και κράτη, ώστε να εμποδίσουν την εξάπλωση της νόσου, αποτελούν τρανή απόδειξη της δυνατότητας αναβάθμισης του ευρύτερου οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού συστήματος, ώστε να παρουσιάζει την ευελιξία που απαιτείται σε περιόδους σοβαρών κρίσεων.
Ο ρόλος της θετικής ψυχολογίας
Η χρήση μιας συστηματικής προσέγγισης για τη βελτίωση της ψυχολογίας του ανθρώπου μας επιτρέπει να στοχεύουμε σε θετικές αλλαγές σε συλλογικό επίπεδο, με δεδομένη την αμφίδρομη σχέση του ατόμου με τους θεσμούς που αφορούν σε βασικούς τομείς της ζωής του. Εφόσον οι κοινότητες αποδείχθηκαν ικανές να υιοθετήσουν και να εφαρμόσουν πρακτικές βιοασφάλειας για να εμποδίσουν την εξάπλωση του COVID-19 (μάσκες, πλύσιμο χεριών), με τον ίδιο τρόπο μπορούν οι κοινωνικο-ψυχολογικές παρεμβάσεις, όπως η αξιοποίηση πρακτικών θετικής ψυχολογίας, να ενσωματωθούν μέσα στην οικογένεια, στο σχολείο και σε χώρους εργασίας, ώστε να δημιουργηθούν, σε δύσκολους καιρούς, οι κατάλληλες προϋποθέσεις για απόκτηση ευεξίας και προσωπική ανάπτυξη, με προοπτική για μακροπρόθεσμες αλλαγές στο μέλλον.
Η καθηγήτρια Lea Waters και οι συνεργάτες της, με πρόσφατη μελέτη τους, προσδιόρισαν μια σειρά από θετικούς ψυχολογικούς παράγοντες και πρότειναν παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να αναβαθμίσουν θεσμούς και συστημικά πλαίσια, με απώτερο σκοπό να ενισχυθεί η συλλογική ευεξία και να προαχθεί η μετα-τραυματική ανάπτυξη.
Βασικά ζητήματα θετικής ψυχολογίας που οι συντάκτες έθεσαν με αφορμή την πανδημία COVID-19 είναι:
- η αποδοχή του γεγονότος πως η πορεία της ζωής του ανθρώπου παρουσιάζει μεταπτώσεις
- το ενδεχόμενο οι αρνητικές καταστάσεις της ζωής να αποτελέσουν αφορμή για προσωπική ανάπτυξη
- η προοπτική ότι η θετική προσέγγιση μπορεί να κατευνάσει τη θλίψη του ατόμου και να το βοηθήσει σε δυσάρεστες συγκυρίες
- η ηδονική προσαρμογή: οι άνθρωποι κάποτε επιστρέφουν σε κανονικά επίπεδα ευεξίας, ακόμα και μετά από ακραίες αλλαγές (είτε θετικές είτε αρνητικές)
- η δυνατότητα για διαρκή ανάπτυξη σε ικανότητες, προοπτικές, και σχέσεις
Η χρήση μιας συστηματικής προσέγγισης αξιοποιεί την ιδέα της θετικής προσαρμογής, του “κύματος αλλαγής” που μπορεί να ξεκινήσει ένα άτομο μέσω της παρατήρησης, του παραδειγματισμού και της ενίσχυσης στο περιβάλλον του (π.χ. ένας γονιός που παραδειγματίζει την αυτό-συμπόνια στο παιδί του).
Παρά τη δυσφορία και την αναστάτωση που προκάλεσε η πανδημία, τα δεδομένα δείχνουν πως έχουν σημειωθεί και θετικές αλλαγές σε ατομικό, θεσμικό και συλλογικό επίπεδο. Παγκοσμίως, η “ηθική της φροντίδας” οδήγησε στην υπέρβαση των αντιπολιτευτικών προοπτικών (π.χ. εμείς/αυτοί, πλούσιοι/φτωχοί), για να δοθεί έμφαση στη φροντίδα, στην αλληλεγγύη και στην υποστήριξη των ευάλωτων. Οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν για να δημιουργήσουν ένα αρμονικό “σύνολο” που υπάρχει με γνώμονα το συλλογικό καλό.
Τι βρήκαν
Οι πρακτικές θετικής ψυχολογίας μπορούν να εφαρμοστούν μέσα στα διάφορα συστήματα στα οποία εντάσσεται το άτομο, παρέχοντάς του με αυτόν τον τρόπο ευρεία πρόσβαση σε ιδέες σχετικές με την ευεξία και τη φροντίδα. Έτσι, αφενός προάγεται το ατομικό και το συλλογικό καλό σε δύσκολους καιρούς, αφετέρου δίνεται έναυσμα για τη δημιουργία μιας μακροπρόθεσμης αλλαγής με επίκεντρο την ενίσχυση των ψυχικών αντοχών των ανθρώπων, μέσω της προσαρμοσμένης εφαρμογής αυτών των στρατηγικών σε βάθος χρόνου. Οι συντάκτες τόνισαν τα εξής:
Μέσα σε μια οικογενειακή μονάδα:
Μπορεί ο εγκλεισμός να έχει οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα οικογενειακών συγκρούσεων, αλλά έχει παρατηρηθεί παράλληλα βελτίωση της ενδοοικογενειακής επικοινωνίας και τόνωση του πνεύματος “ομαδικότητας”. Η χαρά, στο πλαίσιο της οικογένειας, φαίνεται πως αυξάνεται με την αφιέρωση περισσότερου χρόνου στην ανατροφή παιδιών. Βρέθηκε πως, μετά το ξέσπασμα της πανδημίας, πολλοί γονείς άρχισαν να θέτουν στο επίκεντρο της ανατροφής των παιδιών τους τη συμπόνια και τη συναισθηματική ευεξία, αναπτύσσοντας την ικανότητά για αντιμετώπιση προβλημάτων.
Οι γονείς μπορούν να εισαγάγουν αυτές τις νέες πρακτικές στο οικογενειακό σύστημα – η εφαρμογή τους κατά τη διάρκεια του COVID-19 ίσως να προστατεύσει την ψυχική και σωματική ευεξία όλων των μελών της οικογένειας. Όταν τελειώσει η πανδημία, αυτές οι πρακτικές μπορούν να καθιερωθούν και να έχουν μακροχρόνια θετικά αποτελέσματα.
Μέσα στα σχολεία:
Ο τρόπος με τον οποίο συμμετέχουν οι μαθητές στο εκπαιδευτικό σύστημα έχει αλλάξει σημαντικά από τις αρχές του 2020. Η ευκαιρία να εφαρμοστούν πρακτικές θετικής ψυχολογίας στο σχολείο μπορεί να οδηγήσει σε ευεξία τους νέους, αντισταθμίζοντας την αρνητική επίδραση των αλλαγών που προκάλεσε ο COVID-19 στην ψυχική τους υγεία. Ακόμα και με το άνοιγμα των σχολείων, η αλληλεπίδραση των μαθητών σε κοινούς χώρους συνεχίζει να είναι περιορισμένη και αυτή η αναγκαστική προσαρμογή έχει τις επιπτώσεις της.
Ισχύει πως τα lockdown και οι αναπροσαρμογές που προκάλεσαν, όπως και η εφαρμογή της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης έχουν δημιουργήσει πολλές δυσκολίες τόσο στους νέους όσο και στο διδακτικό προσωπικό. Ωστόσο, έχουν σημειωθεί και θετικά αποτελέσματα, στα οποία ανήκουν οι εξέχουσες ακαδημαϊκές επιδόσεις από μερικούς μαθητές αλλά και η ενίσχυση της αυτό-διαχείρισης και της συνέπειας στις μεθόδους εκμάθησης.
Οι Waters και Loton (2019) απαρίθμησαν μια σειρά από ψυχολογικές πρακτικές, που αποδεικνύονται χρήσιμες στο εκπαιδευτικό περιβάλλον, οι οποίες εστιάζουν σε:
- Δυνάμεις
- Διαχείριση συναισθημάτων
- Προσοχή και αντίληψη
- Σχέσεις
- Αντιμετώπιση δυσκολιών
- Συνήθειες και στόχους
Μαθητές που είχαν μάθει να λειτουργούν σε αυτό το πλαίσιο πριν τον COVID-19, όταν κλήθηκαν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της τηλεκπαίδευσης μετά την εμφάνιση της πανδημίας, φάνηκαν να έχουν βελτιωμένη συναισθηματική επεξεργασία, να προβαίνουν πιο εύκολα σε θετική επανεκτίμηση των δυσάρεστων και πιεστικών συνθηκών και να στηρίζονται περισσότερο στις προσωπικές τους δυνάμεις. Αυτό υποδηλώνει πως οι θετικές ψυχολογικές παρεμβάσεις στο σχολικό περιβάλλον μπορούν να βοηθήσουν τους νέους στην αντιμετώπιση της δυσφορίας, όπως και να αναδείξουν τις ευνοϊκές καταστάσεις της ζωής τους (π.χ. πρακτική της ευγνωμοσύνης) και τα συνακόλουθα θετικά συναισθήματα που τους δημιουργούν, με απώτερο σκοπό την απόκτηση ευεξίας και την ενίσχυση των ψυχικών αντοχών.
Τα σχολεία έχουν τη μοναδική ευκαιρία να εφαρμόσουν θετικές ψυχολογικές πρακτικές σε ομαδικά περιβάλλοντα, βοηθώντας και τον μαθητή αλλά και ολόκληρο το τμήμα, την τάξη, το μαθητικό σώμα, ακόμα και το σχολείο. Η δυνατότητα του σχολείου να προκαλέσει μια τόσο μεγάλη αλλαγή είναι αξιοσημείωτη. Η ενσωμάτωση της θετικής ψυχολογίας στη σχολική καθημερινότητα (π.χ. με ανάσες αυτοσυγκέντρωσης στην αρχή του κάθε μαθήματος) είναι σύμφυτη με τους περιορισμένους πόρους των καθηγητών και των σχολείων, ενώ παράλληλα εντάσσει τον “ψυχικό γραμματισμό” στη σχολική κουλτούρα.
Ασφαλώς, χρειάζεται μια πολύπλευρη και καθολική προσέγγιση για να εδραιωθεί μια ουσιαστική αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα, όπως:
- Αλλαγή της εκπαιδευτικής πολιτικής
- Επανεξέταση της διοχέτευσης των μελλοντικών απόφοιτων καθηγητικών σχολών στα σχολεία
- Επαγγελματική εξέλιξη των υπαρχόντων καθηγητών και σχολικών ηγετών
Μέσα σε οργανισμούς:
Ο COVID-19 έχει επιφέρει τρομερές αλλαγές στους χώρους εργασίας, οι οποίες αναδεικνύουν τον καθοριστικό ρόλο των ηγετών και τον άμεσο τρόπο με τον οποίο επιδρούν στην ευεξία των εργαζομένων. Οι καλοί ηγέτες εστιάζουν περισσότερο στο απόσταγμα γνώσης από την αντιμετώπιση μιας προβληματικής κατάστασης και όχι στα λάθη και στις ελλείψεις. Ενσωματώνουν χαρακτηριστικά όπως ευγνωμοσύνη, συμπόνια, ταπεινότητα, συγχώρεση και αξιοπιστία και προσπαθούν να βοηθούν τους άλλους να ευδοκιμήσουν χωρίς να περιμένουν αντάλλαγμα.
Όταν τα άτομα που αναλαμβάνουν ηγετικούς ρόλους, παρουσιάζουν αυτά τα χαρακτηριστικά, υπάρχουν ενδείξεις πως οι εργαζόμενοι λειτουργούν πιο αποτελεσματικά, γεγονός που προάγει:
- την κερδοφορία
- την παραγωγικότητα
- την ποιοτική καινοτομία και την ικανοποίηση του πελάτη
- την ευεξία και την ενεργό συμμετοχή των εργαζομένων στις παραγωγικές διαδικασίες
- τη σύνδεση του ατόμου με το εργασιακό του αντικείμενο
- τη βελτίωση της οικογενειακής ζωής του εργαζομένου
Οι καλοί ηγέτες εκπέμπουν, επίσης, θετική σχεσιακή ενέργεια – τονώνουν, εξυψώνουν και αναζωογονούν τους γύρω τους. Όταν οι ηγέτες επιδεικνύουν γενναιοδωρία και αλτρουισμό, οι υπόλοιποι συντονίζονται και βελτιώνουν με τη σειρά τους και τη δική τους συμπεριφορά και στάση. Εργαζόμενοι και συνεργάτες, λοιπόν με καλή ηγεσία αποδίδουν καλύτερα, γεγονός που είναι απαραίτητο σε καιρούς παγκόσμιας κρίσης.
Η έννοια της “αντιευθραυστότητας” – της ικανότητας να αντέχουμε στην αναταραχή και την αβεβαιότητα, αξιοποιώντας τις συγκυρίες που δημιουργούν αυτά τα συναισθήματα ως αφορμή για ενίσχυση των ψυχικών μας αντοχών – είναι μια προσέγγιση που ακολουθούν εσκεμμένα οι ηγέτες κατά της διάρκεια μιας κρίσης, ώστε οι χώροι εργασίας να προσαρμόζονται και να εξελίσσονται με την αλλαγή των εργασιακών [και μη] συνηθειών της καθημερινότητάς. Οι καλοί ηγέτες μπορούν να δημιουργήσουν τις συνθήκες για να ευδοκιμήσουν οι άλλοι, εμφυσώντας τους μια θετική νοοτροπία, που εμπνέει ασφάλεια, προάγει τον πειραματισμό, στηρίζει τη διαφορετικότητα των ιδεών και εδραιώνει τη εμπιστοσύνη στις ομάδες, αντισταθμίζοντας έτσι τη διαρκή ανάγκη για έλεγχο.
Οι ηγέτες έχουν τη δυνατότητα να επηρεάζουν την ενέργεια, τη διάθεση και τη νοοτροπία των εργαζομένων. Πρόκειται για κινητήριες δυνάμεις που συντελούν στην αποτελεσματική αντιμετώπιση της αβεβαιότητας και της αναταραχής που δημιουργεί μια κρίση, όπως αυτή του COVID-19, και βοηθούν άτομα και επιχειρήσεις να βγουν αλώβητοι, ακόμα και ανανεωμένοι, από μια δυσάρεστη κατάσταση.
Επιπρόσθετα οφέλη από αναπροσαρμογές χώρων εργασίας έχει σημειωθεί ότι είναι η ελαστικότητα του ωραρίου, η μείωση της κυκλοφοριακής συμφόρησης, η μεγαλύτερη αφοσίωση στο εργασιακό αντικείμενο καθώς και η δυνατότητα εναρμόνισης της εργασίας με άλλες δραστηριότητες.
Ευρύτερα συστήματα και κοινότητες:
Ο COVID-19 έχει αρνητικό αντίκτυπο στη δημόσια ψυχική υγεία- τόσο η ατομική όσο και η συλλογική δυσφορία αυξάνονται. Με την εφαρμογή θετικών ψυχολογικών πρακτικών αναγνωρίζεται η θλίψη και ο πόνος ενώ παράλληλα:
- Ανακουφίζονται τα συμπτώματα του τραύματος και πραγματοποιείται καλύτερη επεξεργασία του
- Κατανοούνται οι καθοριστικοί κοινωνικοί παράγοντες της ευεξίας και γίνονται βήματα για την απόκτησή της
- Το άτομο κατευθύνεται προς μια οδό μετα-τραυματικής ανάπτυξης
Η εμφύσηση θετικών ψυχολογικών πρακτικών στην κοινωνία μέσω των τεχνών και του πολιτισμού, της ανάπτυξης οικολογικής συνείδησης και του ευεξιακού γραμματισμού μπορούν να ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να αξιοποιήσουν όσα τους είναι ήδη διαθέσιμα, προκειμένου να είναι σε θέση, όχι μόνο να αντεπεξέλθουν σε δύσκολους καιρούς, αλλά και να χτίσουν ψυχικές αντοχές. Σημαντικές περιβαλλοντικές νίκες έχουν σημειωθεί λόγω των μειωμένων ταξιδιών: μείωση της ρύπανσης του αέρα και των υδάτων, ενίσχυση της οικολογικής συνείδησης και αξιοποίηση κοινοτικών πράσινων περιοχών.
Όσον αφορά στην πολιτική, έχουν σημειωθεί εκτεταμένες αλλαγές για την αναγνώριση και την ενίσχυση των ευάλωτων ομάδων με πιο σημαντική την προώθηση προγραμμάτων κοινωνικής βοήθειας, απασχόλησης και ενίσχυσης της οικονομικής πρωτοβουλίας για την υποστήριξη των πολιτών. Ο COVID-19 έχει αυξήσει την επίγνωση της κοινωνικής ανισότητας, όπως φαίνεται από τις πολιτικές που χαράχτηκαν για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλημάτων υγείας.
Η κοινή εμπειρία της παγκόσμιας κρίσης έχει αυξήσει το αίσθημα του καθήκοντος, της αλληλεγγύης και της συμπόνιας. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αξιοποιήθηκαν για την κινητοποίηση ομάδων υποστήριξης∙ παρατηρήθηκε υπεύθυνη ανάληψη πρωτοβουλιών, συνεργασία, συντονισμένη κατανομή πόρων στις γειτονιές, με γνώμονα το όφελος της κοινότητας.
Ο COVID-19 έχει προσφέρει στους ανθρώπους την ευκαιρία για ενίσχυση της ενσυναίσθησης και της αλληλοφροντίδας, παρά την κοινωνική αποστασιοποίηση που προκάλεσε.
Που κατέληξαν οι συντάκτες
Ακριβώς όπως μικρές πράξεις, όπως το να φοράμε μάσκα, μειώνουν το συλλογικό ρίσκο μετάδοσης του COVID-19, μικρές αλλαγές που ενσωματώνονται σε θεσμούς μέσω θετικών ψυχολογικών παρεμβάσεων μπορούν να έχουν ισχυρό αντίκτυπο στο άτομο, όπως και κυματοειδή αποτελέσματα στην κοινωνία. Εξαιτίας της συλλογικής εμπειρίας της δυσφορίας που προκάλεσε, η πανδημία έχει αυξήσει τα επίπεδα συμπόνιας και ενδιαφέροντος για τους άλλους. Η πλειονότητα των ερευνητών έχει επικεντρωθεί στις επιβλαβείς συνέπειες της υγειονομικής αυτής κρίσης, ενώ ελάχιστη έρευνα έχει διεξαχθεί για την αξιολόγηση των θετικών αλλαγών με τις οποίες μπορεί να συνδέεται η πανδημία κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αυτή η μελέτη είναι τόσο σημαντική.
Οι πρακτικές θετικής ψυχολογίας μπορούν να μας ενδυναμώσουν σε δύσκολους καιρούς και να μας προσφέρουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούμε και να βελτιώσουμε τις ζωές μας, δημιουργώντας ισορροπία τόσο σε εμάς, ως άτομα, όσο και σε ευρύτερες ομάδες, κοινότητες στις οποίες ανήκουμε. Η μελέτη αυτή έδειξε πως, παρόλο που μια δυσάρεστη συνθήκη πυροδοτεί τη βίωση αρνητικών εμπειριών και συναισθημάτων, δεν στερούμαστε ποτέ τη δυνατότητα να επιλέγουμε πώς θα διαχειριστούμε την κρίση και να εξελισσόμαστε τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Πρωτότυπο Άρθρο:
Positive Psychology Practices During Crisis –
How to support well-being and future growth for individuals and communities.
Maike Neuhaus, Ph.D. (September 6, 2021)
